Thích ứng là gì?
Thích ứng là một trong các từ khóa được chú trọng tại các chương trình nghiên cứu và phát triển đô thị hiện nay. Đó là xu hướng thể hiện những thay đổi, điều chỉnh của con người trong việc vận hành đô thị phù hợp với điều kiện mới, yêu cầu mới và các tác động sẵn có về mặt tự nhiên và xã hội – ví dụ như điều kiện tự nhiên tại khu vực, hiện tượng biến đổi khí hậu, mực nước dâng, nhu cầu mới của xã hội trong thời đại mới… Bởi vì khó có thể biết được chính xác các điều kiện đó sẽ thay đổi như thế nào trong tương lai, nên cần có tầm nhìn và các giải pháp chiến lược dài hạn, hệ thống hóa thông tin và đề xuất giải pháp có tính liên ngành.
Thiết kế kiến trúc cảnh quan theo hướng thích ứng là một cách tiếp cận tổ chức không gian có khả năng thích nghi với bối cảnh cũ, hiện tại và tương lai cùng với dòng chuyển động của ngữ cảnh xã hội và tự nhiên – Tùy theo quy mô và tính chất của không gian mà ta có thể hiểu và khai triển từ khóa thích ứng ở các mức độ khác nhau.
Vai trò của thiết kế cảnh quan thích ứng trong sự biến đổi và phát triển đô thị
Tiếp cận một cách thích ứng đặc biệt quan trọng đối với các thành phố lớn đang trong quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ. Việc xây dựng đô thị nói chung và thiết kế cảnh quan nói riêng theo hướng thích ứng là một phương pháp mới, là về việc có thể nhận thức được rủi ro về một khu vực không chắc chắn, nhạy cảm và dễ bị tổn thương (ở Hà Nội có khu vực Bãi Bồi, Bãi Giữa sông Hồng), đòi hỏi các nghiên cứu sâu rộng và kỹ lưỡng.
Trong cách tiếp cận với cảnh quan tự nhiên và nhân tạo, thay vì đối lập với nó, sự thích ứng mang đến tính bền vững, gắn kết chặt chẽ hơn giữa cái mới và cái có sẵn, duy trì khả năng phục hồi lâu dài và liên tục, giảm thiểu rủi ro, cải thiện sức khỏe sinh thái của khu vực và cộng đồng xã hội con người.
Trong bối cảnh thiên nhiên hiện nay có nhiều biến động, thích ứng là một biện pháp ứng xử đúng đắn để duy trì và phòng thủ nhằm chống chọi với biến đổi điều kiện tự nhiên ví dụ như hiện tượng như hạn hán, nắng nóng khắc nghiệt, hỏa hoạn, lũ lụt, sạt lở và quan trọng nhất là sự mất đa dạng sinh học, làm suy giảm khả năng tương tác với thiên nhiên của con người.
Bên cạnh đó, quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, xã hội đang chuyển mình với nhiều nhu cầu mới, cảnh quan thích ứng mang đến thiết kế phù hợp với bối cảnh mới ví dụ xu hướng 4.0 tích hợp công nghệ thông minh, hiện đại, tiết kiệm năng lượng, thân thiện với môi trường… từng bước giúp cho ranh giới giữa tự nhiên và nhân tạo xích gần nhau hơn. Ngoài ra, cảnh quan thích ứng cũng đem lại nhiều chất cảm nhân văn cho cộng đồng xã hội.
Kiến trúc cảnh quan thích ứng liên quan tới ngữ cảnh thiên nhiên và nhu cầu xã hội trong bối cảnh mới như sau:
Một số kinh nghiệm trên thế giới
Thiết kế thích ứng để sống cùng với những khu vực nhạy cảm có thể gọi là nơi giải trí với hệ sinh thái mong manh:
1. Công viên ngập nước Qunli
Đây là dự án công viên đất ngập nước rộng 34,2 ha, nằm trong khu vực có mật độ cao, áp dụng cách tiếp cận sinh thái đô thị bảo tồn thiên nhiên, biến vùng đất ngập nước đang “hấp hối” thành một “bọt biển xanh”. Hệ sinh thái đô thị sáng tạo này bao gồm một khu vực ngập nước có chức năng làm sạch và lưu trữ nước mưa đô thị, nạp lại tầng nước ngầm, bảo vệ môi trường sống bản địa và cũng mang đến những trải nghiệm giải trí và thẩm mỹ. Chiến lược thiết kế đã phải áp dụng nhiều giải pháp liên ngành. Ở lõi giữa là bãi ngập nước nguyên thủy. Tiếp theo là phần trung gian – có thể gọi là bộ lọc giữa mảng hoàn toàn tự nhiên và phần nhân tạo của thành phố, thông qua bộ phận là các đường ống nằm ngầm quanh chu vi của khu đất giúp làm sạch nước mưa từ nền bê tông xuống vùng ngập nước tự nhiên. Hệ thống đường dạo và mảng sân được dựng một cách khiêm tốn, len lỏi cánh đồng, đưa thiên nhiên tới gần con người. Công viên hiện đã được công nhận là một Công viên đô thị Quốc gia.
2. Công viên ngập nước Weiliu
Công viên ngập nước Weiliu là một ví dụ về dự án bảo vệ môi trường, phục hồi hệ sinh thái tự nhiên hướng đến sự phát triển bền vững trong bối cảnh đô thị hóa tăng nhanh hiện nay. Dự án công viên sinh thái ven sông dài 3200m, rộng 470m với tổng diện tích 125ha tại Trung Quốc. Dự án là một ví dự điển hình về việc chuyển thể một không gian bị ô nhiễm, suy thoái cả về sinh thái và cảnh quan nguyên gốc thành một công viên sinh thái với hạ tầng xanh. Sự ứng xử thông minh đã tạo nên một không gian cảnh quan thích ứng với biến đổi khí hậu (BĐKH), loại bỏ các hoạt động của con người làm xáo trộn chu trình sinh thái, trả lại thiên nhiên và các trải nghiệm thiên nhiên cho con người.
Các chiến lược thích ứng bao gồm: Kiểm soát mực nước, kiểm soát những thay đổi về địa hình địa chất, quản lý nước mưa, cải thiện chất lượng môi trường, tái sử dụng nước thải và phục hồi đa dạng sinh học. Điều đó sẽ biến khu vực này thành một công viên đô thị mang lại nhiều giá trị tích hợp về môi trường và cho con người.
Dự án được phân chia thành các khu vực với cao độ khác nhau, trong đó các khu vực thấp nhất được thiết kế để trở thành đất ngập nước tự nhiên, chấp nhận ngập lụt. Trong khi đó, các khu vực có nguy cơ lũ lụt thấp hơn được sử dụng cho các khu đất ngập nước xây dựng. Đồng thời, khu vực cao nhất trong khuôn viên sẽ được chỉ định cho các không gian giải trí và thư giãn. Các yếu tố kỹ thuật sinh học đã được sử dụng như kè mềm, rọ đá, và dốc cỏ, cầu gỗ tự nhiên, thực vật hiện trạng bản địa đã được sử dụng để thích ứng BĐKH, phục hồi đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường sống.
Về mặt hạ tầng, dự án chú trọng tới việc cải tạo lại các đường đê hay con đường mòn sẵn có thành các hành lang xanh; xây dựng một số điểm vị trí tại vành đai đệm để thu gom, xử lý và tái sử dụng nguồn nước thải; hỗ trợ quá trình phục hồi cấu trúc tự nhiên bằng cách sử dụng sức mạnh tái tạo của chính thiên nhiên. Theo đó, loại bỏ hầu hết các xáo trộn đang diễn ra của con người như đổ rác và nạo vét cát, tái tạo một môi trường sống đa dạng của địa phương. Ngoài hệ thực vật hiện có được làm nền cảnh quan, dự án đã bổ sung thêm các cây địa phương, cây bụi và thực vật thủy sinh để khôi phục nơi trú ẩn và môi trường sống cho các loài thủy sinh, động vật lưỡng cư và chim.
Về mặt nhân văn, dự án nghiên cứu trả lại lối sống nông thôn và trải nghiệm tự nhiên, đáp ứng nhu cầu địa phương cho các hoạt động nông thôn, các khu vực giải trí mang tính chất đô thị nhưng gắn kết với nông thôn như quảng trường dân dụng, sân chơi thủy sinh, trang trại đô thị và khu tập thể dục dạng mộc mạc. Trong mọi trường hợp, nước được sử dụng như một yếu tố thiết kế chính, được đưa vào công viên có tác dụng làm mềm cảnh quan, và hòa hợp với các yếu tố văn hóa địa phương. Thiết kế cảnh quan đã chú trọng tới một số công trình nghệ thuật trong tự nhiên. Dự án hướng đến đầy đủ các dịch vụ sinh thái mang đến nhiều lợi ích cho cộng đồng lồng ghép với hệ thống quản lý lũ thích ứng với các phương án kỹ thuật cải tạo môi trường đất tại khu vực ngập nước hoặc có thể ngập nước, quản lý nước mưa…
3. Công viên ngập nước Liupanshui Minghu
Công viên đất ngập nước Liupanshui Minghu (Trung Quốc) được phát triển như một phần của chiến dịch toàn thành phố nhằm cải thiện môi trường đô thị thông qua cơ sở hạ tầng sinh thái. Thiết kế nhằm mục đích cải thiện chất lượng nước, cung cấp khả năng giữ nước mưa, phục hồi dòng sông Thủy Thành (River Shuicheng) và tạo không gian xanh công cộng cho thành phố đông dân cư. Do đó, dự án đã dỡ bỏ bờ kè sông bằng bê tông để nhường chỗ cho việc khôi phục bờ sông tự nhiên và các tuyến đường thủy, được tích hợp vào hệ thống quản lý nước mưa và thanh lọc sinh thái.
Đặc trưng trong phong cách của khu vực này là công viên đất ngập nước có các lối đi lượn giống như dải ruy băng chia cảnh quan thành các vùng đất ngập nước và ao chứa nước. Những khu vực bậc thang này giúp làm chậm dòng nước cao điểm, điều hòa nước mưa theo mùa và khuyến khích sự phát triển của thảm thực vật bản địa và vi sinh vật, giúp loại bỏ các chất ô nhiễm và chất dinh dưỡng khỏi nước. Đường dành cho người đi bộ và đường dành cho xe đạp quét qua cảnh quan để duy trì lối đi ra bờ sông. Một số biển báo được cắm ở đây nhằm mục đích giáo dục du khách về ý nghĩa văn hóa và tái tạo của cảnh quan.
Suy ngẫm về loại hình không gian cảnh quan mới cho Hà Nội – Bãi giữa sông Hồng
Hiện nay, Hà Nội đang trong giai đoạn chuyển mình, phát triển, biến đổi với tốc độ nhanh chóng, cảnh quan theo đó cũng bị chi phối và lệ thuộc. Có một số loại hình không gian có thể nói là nhạy cảm, việc tiếp cận và tổ chức cần có sự nghiên cứu, cần gắn liền với phương pháp thiết kế thích ứng. Trong đó, các không gian cảnh quan với hệ sinh thái mong manh ở Hà Nội có quy mô lớn và là mối quan tâm hiện nay, có thể kể đến là khu vực Bãi Bồi, Bãi Giữa Sông Hồng. Đây là không gian mở có quy mô lớn, được người dân đón nhận, sử dụng nhiều trong thời gian qua. Cộng đồng cư dân Thủ đô hiện nay đang khao khát một mảng thiên nhiên rộng lớn, ở khoảng cách gần trung tâm, không đòi hỏi nhiều dịch vụ mà chỉ đơn giản là một nơi để hít thở trong lành, tái tạo lại sức khỏe và trí lực. Tuy nhiên, nên có một hệ thống tổ chức quản lý để tạo nên cán cân bền vững, để tránh tình trạng thiên nhiên bị áp bức, choàng phủ lớp áo nhân tạo xấu xí.
Thực trạng cảnh quan Bãi Bồi, Bãi Giữa sông Hồng khu vực nội đô Hà Nội có đặc điểm thủy văn, địa chất, sinh học đa dạng hứa hẹn một cảnh quan thiên nhiên độc đáo. Một thuộc tính quan trọng của khu vực này là sự chuyển tiếp giữa không gian thiên nhiên, mặt nước cây xanh tự nhiên và không gian đô thị, giữa không gian đóng và không gian mở, giữa hệ sinh thái trên cạn và hệ sinh thái mặt nước. Bãi bồi, bãi giữa sông Hồng là một khu vực có vẻ đẹp tự nhiên, hoang dã với một không gian mở có quy mô lớn. Việc khai thác không gian này may mắn còn bỏ trống, ngoài việc trồng trọt của một vài hộ dân, hoặc một vài dịch vụ tự do phi chính thống. Tuy nhiên, với sự tiếp cận dễ dàng hơn trước, nơi đây đã bắt đầu được người dân và khách du lịch quan tâm và yêu thích bởi được gần gũi với thiên nhiên, cây xanh, mặt nước, được xa rời chốn thành thị nhộn nhịp. Về quản lý đô thị, đây cũng là khu vực được chú trọng nghiên cứu trong tương lai, với mục tiêu là hình thành một công viên văn hóa phục vụ cộng đồng và phát triển du lịch. Các giải pháp tổ chức không gian này trong tương lai không những cần nghiên cứu sáng tạo, đổi mới mà còn cần các giải pháp thích ứng nhân văn, với nhu cầu mới, mang đến hiệu quả sử dụng cao và có ích cho xã hội.
Tất cả đặt ra những bài toán đầy thách thức cho việc cải tạo cảnh quan bãi bồi bãi nổi ven sông. Những câu hỏi được đặt ra là:
(1) Bằng cách nào chúng ta có thể khai thác cảnh quan thiên nhiên ven sông một cách hữu hiệu mà vẫn có thể đảm bảo thực hiện các mục tiêu kép: Bảo tồn được hệ sinh thái thiên nhiên và nhân văn, tạo dựng môi trường nghỉ ngơi kết hợp các hoạt động kinh tế du lịch?
(2) Bằng cách nào để có thể kết nối cộng sinh mối quan hệ giữa không gian thiên nhiên trên sông và ven sông với không gian của khu phố cổ phố cũ như một không gian mở hướng từ nhà phố ra công viên sông?
(3) Trong điều kiện của những biến đổi thất thường của thiên nhiên do BĐKH, việc tổ chức cảnh quan cần phải được giải quyết như thế nào để có thể đáp ứng các nhu cầu rất khác nhau của hai mùa khô và mùa nước?
– Câu trả lời là: Cần phải có một cách ứng xử thích ứng với việc tổ chức cảnh quan khu vực này; cần tạo một chìa khóa để mở được cánh cổng cho những mâu thuẫn cần giải quyết bằng một chiến lược thiết kế thích ứng; cần phân tích, lựa chọn những vấn đề cốt lõi và ưu tiên “chẩn trị” trên “cơ thể” của không gian khu ven sông. Trong bài báo “Live With Water: Flood Adaptive Landscapes in the Yellow River Basin of China” – Kongjian Yu đã chỉ ra tầm quan trọng của cảnh quan thích ứng với mặt nước là một trong những cảnh quan có giá trị của nền văn hóa di sản và cần được tích hợp vào cảnh quan đô thị ngày nay.
Đề xuất thiết kế kiến trúc cảnh quan khu vực bãi giữa sông Hồng – thích ứng tự nhiên, văn hóa và xã hội trong bối cảnh phát triển và biến đổi đô thị Hà Nội
Bài tham luận đề xuất một số nguyên tắc, chiến lược dưới góc nhìn cảnh quan như sau:
Mục tiêu
– Nhận thức và đánh giá giá trị của không gian bãi bồi bãi giữa sông Hồng, như một địa điểm tập trung nhiều yếu tố cấu thành hệ sinh thái thiên nhiên, đồng thời cũng là không gian đô thị có giá trị văn hóa lịch sử (khu phố cổ, phố cũ); xuất phát từ chủ trương của thành phố (TP) Hà Nội và Quận Hoàn Kiếm về việc phát triển khu vực bãi giữa, bãi bồi ven sông Hồng thành Công viên văn hóa du lịch, với kiến trúc cảnh quan thích ứng trên cơ sở không làm ảnh hưởng dòng chảy, hệ thống đê điều, bảo tồn hệ sinh thái tự nhiên và nhân văn của đô thị;
– Nghiên cứu chiến lược tích hợp và dài hạn các giai đoạn trong tổ chức cảnh quan nhằm đáp ứng nhu cầu của xã hội, đồng thời không phá vỡ cấu trúc thiên nhiên; nhận diện và phân tích những yếu tố tiềm năng và bất lợi trong giải pháp quy hoạch và kiến trúc cảnh quan của công viên bãi giữa ven sông Hồng dưới góc độ BĐKH; chỉ ra được những yếu tố bất lợi và có lợi mà BĐKH có thể mang lại cho cảnh quan khu vực.
Dựa trên thực trạng hiện nay cùng các kinh nghiệm nước ngoài, nghiên cứu để ứng dụng vào đề xuất chiến lược, mô hình giải quyết đối với khu vực bãi bồi, bãi giữa Sông Hồng như sau:
Lên kịch bản chiến lược đối với các khu vực khác nhau. Với khu vực có khả năng bị ảnh hưởng nhiều nhất, sẽ cần phải có kế hoạch tổ chức cảnh quan như thế nào, sử dụng đất ra sao? và ngược lại, đối với khu vực ít bị ảnh hưởng cần có giải pháp thế nào?
Rút kinh nghiệm từ phương pháp tiếp cận và tổ chức cảnh quan các khu vực nhạy cảm trên Thế giới, có thể thấy rằng, phần lớn sẽ có cơ chế quản lý riêng và giải pháp thích ứng đối với các dự án khác nhau. Các mức độ sử dụng, tần suất sử dụng tùy thuộc vào mức độ nhạy cảm của các dự án đó. Như vậy, đối với một số khu vực cảnh quan của Hà Nội như khu vực Bãi Giữa sông Hồng, nên xây dựng một cách nhìn thích ứng nhằm tạo ra một kế hoạch lộ trình bền vững, cân bằng giữa tự nhiên và nhân tạo, để tái thiết không gian đô thị nhân văn và có chất cảm hơn!
Kết luận
Như vậy, cảnh quan thích ứng (Adaptive Landscape) là cảnh quan được hình thành trên cơ sở sử dụng phương pháp thích ứng những yếu tố thiên nhiên và bối cảnh xã hội để tạo nên một không gian cảnh quan mới, không chỉ chú trọng về ngữ cảnh điều kiện tự nhiên, mà còn quan tâm sâu sắc đến nhu cầu xã hội của thời đại mới.
Cuộc khủng hoảng môi trường tại các thành phố lớn đòi hỏi các tầm nhìn và giải pháp có hướng khả thi để can thiệp vào một vòng xoáy có thể mất kết nối với thiên nhiên và văn hóa. Ở các thành phố lớn và hiện đại, có những cảnh quan đặc thù, nhạy cảm càng cần được lưu ý và tiếp cận một cách Thích ứng, chính là 1) Tầm nhìn dài hạn; 2) Hệ thống hóa thông tin liên ngành; 3) Có sự tham gia đồng thời của các bên liên quan.
ThS. KTS Doãn Minh Thu
(Hội thảo khoa học Đề án xây dựng Công viên văn hóa cảnh quan Bãi Giữa sông Hồng Tầm nhìn và giải pháp)
Thực hiện chủ trương, chỉ đạo của Thành ủy, UBND TP Hà Nội về việc lập đề án “Phát triển bãi nổi giữa và ven sông Hồng thành Công viên văn hóa đa chức năng”, Cuộc thi tuyển Ý tưởng Quy hoạch Công viên văn hóa đa chức năng tại Khu vực bãi nổi giữa và bãi ven sông Hồng được tổ chức nhằm tìm kiếm ý tưởng thiết kế sáng tạo độc đáo, khai thác hiệu quả quỹ đất khu vực bãi nổi giữa và bãi bồi ven sông Hồng thuộc địa bàn 4 quận: Hoàn Kiếm, Long Biên, Ba Đình, Tây Hồ thành công viên văn hóa xứng tầm tại khu vực, nhằm khai thác hiệu quả quỹ đất, lợi thế tiềm năng, cải thiện cảnh quan, vệ sinh môi trường, phát triển kinh tế xã hội, an ninh quốc phòng. Đồng thời, hướng tới cụ thể hóa quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng được duyệt và định hướng tổ chức không gian cảnh quan của Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng, tỷ lệ 1/5000 đoạn từ cầu Hồng Hà đến cầu Mễ Sở) đã được UBND TP phê duyệt.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Kongjian Yu, Zhang Lei, Dihua Li (2008). Living with Water: Flood Adaptive Landscapes in the Yellow River Basin of China. JoLA – Journal on Landscape Architecture 3(2):6-17. DOI:10.1080/18626033.2008.972 3400
2. Musacchio, L.R. (2018). Ecologies as a complement to ecosystem services? Exploring how landscape planners might advance understanding about human–nature relationships in changing landscapes. Landscape Ecol 33, 847–860. https://doi.org/10.1007/s10980-018-0646-8
3. Quy hoạch hai bên sông Hồng, Quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050.
4. Stoffle R.W., Toupal R., Zedeño N. (2003). Landscape, Nature, and Culture: A Diachronic Model of HumanNature Adaptations. In: Selin H. (eds) Nature Across Cultures. Science Across Cultures: The History of NonWestern Science, vol 4. Springer, Dordrecht. https://doi. org/10.1007/978-94-017-0149-5_5
5. The Boston Harbor Association (2014). Designing with water creative solutions from around the globe, Preparing for the Rising Tide Series. Volume 2.
6. Viện Quy hoạch Thuỷ lợi (2017). Báo cáo tình hình dân sinh kinh tế vùng bãi Sông, Điều chỉnh quy hoạch phòng chống lũ cho các tuyến sông có đê trên địa bàn Hà Nội;
Website:
1. Archdaily. Qunli Stormwater Wetland Park / Turenscape. Qunli Stormwater Wetland Park / Turenscape | ArchDaily, truy cập ngày 5.11.2023
2. Báo Lao động, Hà Nội nghiên cứu đưa bãi giữa, bãi bồi vensông Hồng thành công viên, Hà Nội nghiên cứu đưa bãi giữa, bãi bồi ven sông Hồng thành công viên (laodong.vn), truy cập ngày 5.11.2023
3. Diễn đàn Doanh nghiệp, https://diendandoanhnghiep. vn/cuoi-nam-2021-do-an-quy-hoach-song-hong-seduoc-duyet-202106.html, truy cập ngày 5.11.2023
4. Landezine. Qunli National Urban Wetland. Qunli National Urban Wetland by Turenscape — Landscape Architecture Platform | Landezine, truy cập ngày 5.11.2023
5. Landezine, Weiliu Wetland Park, https://landezine. com/weiliuwetland-park-by-yifang-ecoscape/, truy cập ngày 5.11.2023
